جایگاه عقل در اجتهاد

یکی از پرسش های مهم و سرنوشت ساز در اجتهاد این است که عقل چه نقش و جایگاهی در اجتهاد دارد؟ واقعیت این است که فقهای امامیه در مقام اجتهاد بسیار از عقل استفاده می کنند. برخی از موارد استفاده از آن در علم اصول تدوین شده است, ولی بسیاری از موارد کارآیی عقل هنوز به شکل منظمی تدوین نشده و مبانی نظری و ادله آن بررسی نگردیده است, گرچه فقها در لابه لای مباحث اصولی و فقهی خود به آن اشاره کرده یا عملاً در مقام اجتهاد از آن استفاده کرده اند. تلاش نگارنده در این مقاله بر آن است تا در حدّ توان خویش موارد استفاده از عقل در اجتهاد را گردآوری کرده و آن ها را در طرحی منظم دسته بندی کند تا بدین وسیله راه برای بررسی و ارزیابی این استفاده ها همواره شده و گامی به سوی اجتهاد ضابطه مند و متناسب با مقتضیات زمان برداشته شود. از آن جا که برخی از موارد استفاده از عقل در اجتهاد به صورت مبسوط در علم اصول بررسی شده است, در این مقاله, به صورت گذرا به آن پرداخته و بیش تر توجه خود را به مواردی که در لابه لای مباحث اصولی و فقهی مطرح گردیده, ولی کم تر بدان توجه شده است, معطوف می کنیم. در آغاز لازم است به صورت گذرا دو واژه (عقل) و (اجتهاد) را تعریف کرده و مراد خود را از این دو واژه توضیح دهیم و دسته بندی موارد استفاده از عقل را در اجتهاد ارائه کنیم.